อริยวํสจตุกฺกวณฺณนา

[309] อริยวํสาติ อริยานํ วํสาฯ ยถา หิ ขตฺติยวํโส, พฺราหฺมณวํโส, เวสฺสวํโส, สุทฺทวํโส, สมณวํโส, กุลวํโส, ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปเวณี นาม โหติฯ โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริตคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติฯ เก ปน เต อริยา เยสํ เอเต วํสาติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต อริยา, เตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน…เป.… อิมสฺมิํ กปฺเป กกุสนฺโธ, โกณาคมโน, กสฺสโป, อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนาฯ เตสํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ อปิจ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํสาติ อริยวํสาฯ เต โข ปเนเต อคฺคญฺญา อคฺคาติ ชานิตพฺพาฯ รตฺตญฺญา ทีฆรตฺตํ ปวตฺตาติ ชานิตพฺพาฯ วํสญฺญา วํสาติ ชานิตพฺพาฯ

โปราณาติ น อธุนุปฺปตฺติกาฯ อสํกิณฺณา อวิกิณฺณา อนปนีตาฯ อสํกิณฺณปุพฺพา อตีตพุทฺเธหิ น สํกิณฺณปุพฺพาฯ ‘‘กิํ อิเมหี’’ติ น อปนีตปุพฺพา? น สงฺกียนฺตีติ อิทานิปิ น อปนียนฺติฯ น สงฺกียิสฺสนฺตีติ อนาคตพุทฺเธหิปิ น อปนียิสฺสนฺติ, เย โลเก วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปฺปฏิกุฏฺฐา, สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหิ อนินฺทิตา อครหิตาฯ

สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ อิตรีตเรน จีวเรนาติ ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิฯ อถ โข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถฯ จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา – ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติฯ ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตสํ วิตฺถารกถา สามญฺญผเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย ‘‘สนฺตุฏฺโฐ โหติ, อิตรีตเรน ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโฐ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ, จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิฯ ตตฺถ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกูลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิ ชานิตพฺพานิฯ อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิฯ กุสจีรํ วากจีรํ ผลกจีรํ เกสกมฺพลํ วาฬกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลูกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิฯ จีวรกฺเขตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา’’ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ, อฏฺฐนฺนญฺจ มาติกานํ วเสน อฏฺฐ เขตฺตานิ ชานิตพฺพานิฯ ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ, ปาปณิกํ, รถิยํ สงฺการกูฏกํ, โสตฺถิยํ, สินานํ, ติตฺถํ, คตปจฺจาคตํ, อคฺคิทฑฺฒํ, โคขายิตํ อุปจิกขายิตํ, อุนฺทูรขายิตํ, อนฺตจฺฉินฺนํ, ทสาจฺฉินฺนํ, ธชาหฏํ, ถูปํ, สมณจีวรํ, สามุทฺทิยํ, อาภิเสกิยํ, ปนฺถิกํ, วาตาหฏํ, อิทฺธิมยํ, เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิฯ

เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ คพฺภมลหรณํฯ คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํฯ ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํฯ ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํ ฯ สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถลํ ปาปิตํฯ ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํฯ อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา, วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส, ปฏิลาภสนฺโตโส, มตฺตปฺปฏิคฺคหณสนฺโตโส, โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส, อุทกสนฺโตโส, โธวนสนฺโตโส, กรณสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, สุตฺตสนฺโตโส, สิพฺพนสนฺโตโส, รชนสนฺโตโส, กปฺปสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติฯ

ตตฺถ สาทกภิกฺขุนา เตมาสํ นิพทฺธวาสํ วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติฯ โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ กโรติฯ

ปํสุกูลิโก อฑฺฒมาเสเนว กโรติฯ อิติ มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ วิตกฺกสนฺโตโสฯ วิตกฺกสนฺโตเสน ปน สนฺตุฏฺเฐน ภิกฺขุนา ปาจีนกฺขณฺฑราชิวาสิกปํสุกูลิกตฺเถรสทิเสน ภวิตพฺพํฯ

เถโร กิร เจติยปพฺพตวิหาเร เจติยํ วนฺทิสฺสามีติ อาคโต เจติยํ วนฺทิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ จีวรํ ชิณฺณํ พหูนํ วสนฏฺฐาเน ลภิสฺสามี’’ติฯ โส มหาวิหารํ คนฺตฺวา สงฺฆตฺเถรํ ทิสฺวา วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ วุตฺโถ ปุนทิวเส จีวรํ อาทาย อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิฯ เถโร กิํ อาวุโสติ อาหฯ คามทฺวารํ, ภนฺเต, คมิสฺสามีติฯ อหมฺปาวุโส, คมิสฺสามีติฯ สาธุ, ภนฺเตติ คจฺฉนฺโต มหาโพธิทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา ปุญฺญวนฺตานํ วสนฏฺฐาเน มนาปํ ลภิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อปริสุทฺโธ เม วิตกฺโกติ ตโตว ปฏินิวตฺติฯ ปุนทิวเส อมฺพงฺคณสมีปโต, ปุนทิวเส มหาเจติยสฺส อุตฺตรทฺวารโต, ตเถว ปฏินิวตฺติตฺวา จตุตฺถทิวเส เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เถโร อิมสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺโก น ปริสุทฺโธ ภวิสฺสตีติ จีวรํ คเหตฺวา เตน สทฺธิํเยว ปญฺหํ ปุจฺฉมาโน คามํ ปาวิสิฯ ตญฺจ รตฺติํ เอโก มนุสฺโส อุจฺจารปลิพุทฺโธ สาฏเกเยว วจฺจํ กตฺวา ตํ สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสิฯ ปํสุกูลิกตฺเถโร ตํ นีลมกฺขิกาหิ สมฺปริกิณฺณํ ทิสฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหสิฯ มหาเถโร ‘‘กิํ, อาวุโส, สงฺการฏฺฐานสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหาสี’’ติ? ‘‘นาหํ, ภนฺเต, สงฺการฏฺฐานสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหามิ, มยฺหํ ปิตุ ทสพลสฺส ปคฺคณฺหามิ, ปุณฺณทาสิยา สรีรํ ปารุปิตฺวา ฉฑฺฑิตํ ปํสุกูลํ ตุมฺพมตฺเต ปาณเก วิธุนิตฺวา สุสานโต คณฺหนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, ภนฺเต’’ติฯ มหาเถโร ‘‘ปริสุทฺโธ วิตกฺโก ปํสุกูลิกสฺสา’’ติ จินฺเตสิฯ ปํสุกูลิกตฺเถโรปิ ตสฺมิํเยว ฐาเน ฐิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตีณิ ผลานิ ปตฺโต ตํ สาฏกํ คเหตฺวา จีวรํ กตฺวา ปารุปิตฺวา ปาจีนกฺขณฺฑราชิํ คนฺตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน ‘‘กตฺถ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นามฯ

ปริเยสนฺตสฺส ปน เยน วา เตน วา สทฺธิํ อปริเยสิตฺวา ลชฺชิํ เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นามฯ

เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ ทูรโต ทิสฺวา ‘‘เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาป’’นฺติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสฺสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นามฯ

เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิ ‘‘เอตฺตกํ ทุปฏฺฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏฺฏสฺสา’’ติ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสฺสนํ มตฺตปฺปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ

จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส ปน ‘‘อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นามฯ

ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ ยถาลาภสนฺโตโส นามฯ

อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ, เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นามฯ

มนาปํ อญฺญสฺส ทตฺวา อตฺตโน เยน เกนจิ ยาปนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นามฯ

‘‘กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ อมนาป’’นฺติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนุปเคน อุทเกน โธวนํ อุทกสนฺโตโส นามฯ ปณฺฑุมตฺติกเครุกปูติปณฺณรสกิลิฏฺฐานิ ปน อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติฯ

โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ มทฺทิตฺวา โธวนํ โธวนสนฺโตโส นามฯ ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติฯ

เอวํ โธวิตฺวา กโรนฺตสฺส อิทํ ถูลํ, อิทํ สุขุมนฺติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นามฯ

ติมณฺฑลปฺปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นามฯ

จีวรกรณตฺถาย ปน มนาปสุตฺตํ ปริเยสิสฺสามีติ อวิจาเรตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺฐาเน วา อาหริตฺวา ปาทมูเล วา ฐปิตํ ยํกิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ สุตฺตสนฺโตโส นามฯ

กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลมตฺเต สตฺตวาเร น วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ กโรนฺตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิฯ ติวงฺคุลมตฺเต ปน สตฺตวาเร วิชฺฌิตพฺพํ, เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ สหาเยน ภวิตพฺพํฯ โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทฯ อยํ สิพฺพนสนฺโตโส นามฯ

รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น รชิตพฺพํฯ โสมวกฺกลาทีสุ ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํฯ อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเญ วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา รชิตพฺพํ, อยํ รชนสนฺโตโส นามฯ

นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยํกิญฺจิ คเหตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนสฺส ปญฺญายมานกปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นามฯ

หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นามฯ

ทุสฺสํ ปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจิํ วา การกํ วา อลภนฺเตน ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ลภนฺเตน น วฏฺฏติฯ กตมฺปิ สเจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ, เต จ อสนฺนิหิตา ยาว อาคมนา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อาคตมตฺเตสุ ทาตพฺพํฯ ทาตุํ อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํฯ อญฺญสฺมิํ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏติฯ อนธิฏฺฐิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติฯ อธิฏฺฐิตํ น โหตีติ มหาสีวตฺเถโร อาหฯ อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นามฯ

วิสฺสชฺชนฺเตน ปน น มุขํ โอโลเกตฺวา ทาตพฺพํฯ สารณียธมฺเม ฐตฺวา วิสฺสชฺชิตพฺพนฺติ อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นามฯ

จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺคโต เวทิตพฺพาฯ อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ทฺเว ธุตงฺคานิ โคเปติฯ อิมานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ

วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ, เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก สนฺตุฏฺโฐ เจว โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที’’ติ วุตฺตํฯ

อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํฯ อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํฯ อลทฺธา จาติ อลภิตฺวาฯ ยถา เอกจฺโจ ‘‘กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี’’ติฯ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต อุตฺตสติ ปริตสติ, สนฺตุฏฺโฐ ภิกฺขุ เอวํ อลทฺธา จีวรํ น ปริตสติฯ ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวาฯ อคธิโตติ วิคตโลภคิทฺโธฯ อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อนาปนฺโนฯ อนชฺฌาปนฺโนติ ตณฺหาย อโนตฺถโต อปริโยนทฺโธฯ อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ เคธิตปริโภเค จ อาทีนวํ ปสฺสมาโนฯ นิสฺสรณปญฺโญติ ‘‘ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติ วุตฺตํ นิสฺสรณเมว ปชานนฺโตฯ

อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยาฯ เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ‘‘อหํ ปํสุกูลิโก มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติฯ น ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา’’ติ วา ‘‘ปํสุกูลิกงฺคมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี’’ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมิํ จีวรสนฺโตเส, วณฺณวาทาทีสุ วา ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโตฯ อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโตฯ สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺญาย เจว สติยา จ ยุตฺโตฯ อริยวํเส ฐิโตติ อริยวํเส ปติฏฺฐิโตฯ

อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตนฯ เอตฺถาปิ ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพฯ ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํฯ ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ ‘‘โอทโน, กุมฺมาโส, สตฺตุ, มจฺโฉ, มํสํ, ขีรํ, ทธิ, สปฺปิ, นวนีตํ, เตลํ, มธุ, ผาณิตํ, ยาคุ, ขาทนียํ, สายนียํ, เลหนีย’’นฺติ โสฬส ปิณฺฑปาตาฯ

ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สงฺฆภตฺตํ, อุทฺเทสภตฺตํ, นิมนฺตนํ, สลากภตฺตํ, ปกฺขิกํ, อุโปสถิกํ, ปาฏิปทิกํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ, คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ, ธุรภตฺตํ, กุฏิภตฺตํ, วารภตฺตํ, วิหารภตฺตนฺติ ปนฺนรส ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิฯ

ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส, คมนสนฺโตโส, ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส, ปฏิคฺคหณสนฺโตโส, มตฺตปฺปฏิคฺคหณสนฺโตโส, โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส, ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโส, อุปการสนฺโตโส, ปริมาณสนฺโตโส, ปริโภคสนฺโตโส, สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส, วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติ ปนฺนรส สนฺโตสาฯ

ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตฺวา วิตกฺเกติฯ ปิณฺฑปาติเกน ปน คเณน สทฺธิํ จรตา สายํ เถรูปฏฺฐานกาเล ‘‘สฺเว กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามาติ อสุกคาเม, ภนฺเต’’ติ, เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺฐาย น วิตกฺเกตพฺพํฯ เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺเกตพฺพํฯ ตโต ปรํ วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโรฯ อยํ วิตกฺกสนฺโตโส นามฯ

ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ‘‘กุหิํ ลภิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตพฺพํฯ อยํ คมนสนฺโตโส นามฯ

ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคเหตฺวา ลชฺชิํ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํฯ อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นามฯ

ทูรโตว อาหริยมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาป’’นฺติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํฯ อยํ ปฏิลาภสนฺโตโส นามฯ

‘‘อิมํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิมํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ยํกิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมว, อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ

เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํฯ เทยฺยธมฺโม น พหุ, ทายโก ปน พหุํ ทาตุกาโม, ปมาเณน คเหตพฺพํฯ

ปฏิคฺคหณสฺมิญฺหิ มตฺตํ อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ น กโรติ, วิชาตมาตุยาปิ จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อยํ มตฺตปฺปฏิคฺคหณสนฺโตโส นามฯ

สทฺธกุลานิเยว อคนฺตฺวา ทฺวารปฺปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํฯ อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นามฯ ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร วุตฺตนยา เอวฯ

ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามีติ เอวํ อุปการํ ญตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นามฯ

ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํ, อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ หราเปตฺวา ปฏิคฺคหณมตฺตํ คเหตพฺพํฯ อยํ ปริมาณสนฺโตโส นามฯ

‘‘ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนํ อิทเมตฺถ นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นามฯ

นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นามฯ

มุขํ อโนโลเกตฺวา สารณียธมฺเม ฐิเตน วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นามฯ

ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ – ปิณฺฑปาติกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, เอกาสนิกงฺคํ , ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาฯ อิติ ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติฯ อิมานิ โคเปนฺโต ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ ‘‘วณฺณวาที’’ติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

เสนาสเนนาติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํฯ

ตตฺถ เสนาสนนฺติ มญฺโจ, ปีฐํ, ภิสิ, พิมฺโพหนํ, วิหาโร, อฑฺฒโยโค, ปาสาโท, หมฺมิยํ, คุหา, เลณํ, อฏฺโฏ, มาโฬ , เวฬุคุมฺโพ, รุกฺขมูลํ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปนฺนรส เสนาสนานิฯ

เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา’’ติ ฉ เขตฺตานิฯ

เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปนฺนรส สนฺโตสาฯ เต ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ – อารญฺญิกงฺคํ, รุกฺขมูลิกงฺคํ, อพฺโภกาสิกงฺคํ, โสสานิกงฺคํ, ยถาสนฺตติกงฺคนฺติฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาฯ อิติ เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ภิกฺขุ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ โคเปติฯ อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ

คิลานปจฺจโย ปน ปิณฺฑปาเตเยว ปวิฏฺโฐฯ ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสฺสิตพฺพํฯ เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา, ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา;

เอโก วีริยสํยุตฺโต, ทฺเว จ จีวรนิสฺสิตา’’ติฯ

อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ปถวิํ ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉิํ ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปฐมํ จีวรสนฺโตสํ อริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย สูริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตสํ กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสํ อริยวํสํ กเถตฺวา อิทานิ สหสฺสนยปฺปฏิมณฺฑิตํ จตุตฺถํ ภาวนารามํ อริยวํสํ กเถตุํ ปุน จปรํ อาวุโส ภิกฺขุ ปหานาราโม โหตีติ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ อารมนํ อาราโม, อภิรตีติ อตฺโถฯ ปญฺจวิเธ ปหาเน อาราโม อสฺสาติ ปหานาราโมฯ

กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติ, เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, พฺยาปาทํ ปชหนฺโต รมติ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมติ, อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมตีติ เอวํ ปหาเน รโตติ ปหานรโต ฯ วุตฺตนเยเนว ภาวนาย อาราโม อสฺสาติ ภาวนาราโมฯ ภาวนาย รโตติ ภาวนารโตฯ

อิเมสุ ปน จตูสุ อริยวํเสสุ ปุริเมหิ ตีหิ เตรสนฺนํ ธุตงฺคานํ จตุปจฺจยสนฺโตสสฺส จ วเสน สกลํ วินยปิฏกํ กถิตํ โหติฯ ภาวนาราเมน อวเสสํ ปิฏกทฺวยํฯ อิมํ ปน ภาวนารามตํ อริยวํสํ กเถนฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาฬิยา กเถตพฺโพฯ ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพฯ มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพฯ อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพฯ

ตตฺถ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาฬิยาติ โส เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต รมติฯ อพฺยาปาทํ พฺยาปาทํฯ อาโลกสญฺญํ, ถินมิทฺธํฯ อวิกฺเขปํ อุทฺธจฺจํฯ ธมฺมววตฺถานํ, วิจิกิจฺฉํฯ ญาณํ, อวิชฺชํฯ ปาโมชฺชํ, อรติํฯ ปฐมํ ฌานํ, ปญฺจ นีวรเณฯ ทุติยํ ฌานํ, วิตกฺกวิจาเรฯ ตติยํ ฌานํ, ปีติํฯ จตุตฺถํ ฌานํ, สุขทุกฺเขฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโต รมติ, รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปชหนฺโต รมติฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโต รมติ, อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปชหนฺโต รมติฯ

อนิจฺจานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต รมติ, นิจฺจสญฺญํ ปชหนฺโต รมติฯ ทุกฺขานุปสฺสนํ, สุขสญฺญํฯ อนตฺตานุปสฺสนํ, อตฺตสญฺญํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนํ, นนฺทิํฯ วิราคานุปสฺสนํ, ราคํฯ นิโรธานุปสฺสนํ, สมุทยํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ, อาทานํฯ ขยานุปสฺสนํ, ฆนสญฺญํฯ วยานุปสฺสนํ, อายูหนํฯ วิปริณามานุปสฺสนํ, ธุวสญฺญํฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนํ, นิมิตฺตํฯ อปณิหิตานุปสฺสนํ, ปณิธิํฯ สุญฺญตานุปสฺสนํ อภินิเวสํฯ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนํ, สาราทานาภินิเวสํฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ, สมฺโมหาภินิเวสํฯ อาทีนวานุปสฺสนํ, อาลยาภินิเวสํฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ, อปฺปฏิสงฺขํฯ วิวฏฺฏานุปสฺสนํ, สํโยคาภินิเวสํฯ โสตาปตฺติมคฺคํ , ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเสฯ สกทาคามิมคฺคํ, โอฬาริเก กิเลเสฯ อนาคามิมคฺคํ, อณุสหคเต กิเลเสฯ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต รมติ, สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต รมตีติ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาฬิยา กเถตพฺโพฯ

ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยนาติ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ…เป.… ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ, ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติฯ กตมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ? กายคตาสติํ สาตสหคตํฯ อิมํ เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติฯ กตมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติ? อสฺมิมานํฯ อิมํ เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมติฯ กตเม ทฺเว ธมฺเม…เป.… กตเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติ? ทส กสิณายตนานิฯ อิเม ทส ธมฺเม ภาเวนฺโต รมติฯ กตเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติ? ทส มิจฺฉตฺเตฯ อิเม ทส ธมฺเม ปชหนฺโต รมติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ ทีฆนิกาเย ทสุตฺตรสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพฯ

มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยนาติ เอกายโน, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา, โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย, ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย, ญายสฺส อธิคมาย, นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ… เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี… ‘อตฺถิ ธมฺมา’ติ วา ปนสฺส สติ ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ ยาวเทว ญาณมตฺตาย ปฏิสฺสติมตฺตาย อนิสฺสิโต จ วิหรติ น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติฯ เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหติ ภาวนารโต, ปหานาราโม โหติ ปหานรโตฯ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ…เป.… ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ…เป.… ปูตีนิ จุณฺณกชาตานิฯ โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ, อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโตติฯ อิติ อชฺฌตฺตํ วา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ…เป.… เอวมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺฐานสุตฺตนฺตปริยาเยน กเถตพฺโพฯ

อภิธมฺเม นิทฺเทสปริยาเยนาติ สพฺเพปิ สงฺขเต อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป.… สํกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสนฺโต รมติฯ อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตีติ เอวํ นิทฺเทสปริยาเยน กเถตพฺโพฯ

เนว อตฺตานุกฺกํเสตีติ อชฺช เม สฏฺฐิ วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส, โก มยา สทิโส อตฺถีติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติฯ น ปรํ วมฺเภตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ วิปสฺสนามตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กิํ อิเม วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานา จรนฺตีติ เอวํ ปรํ วมฺภนํ น กโรติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[310] ปธานานีติ อุตฺตมวีริยานิฯ สํวรปธานนฺติ จกฺขาทีนิ สํวรนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํฯ ปหานปธานนฺติ กามวิตกฺกาทโย ปชหนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํฯ ภาวนาปธานนฺติ โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํฯ อนุรกฺขณาปธานนฺติ สมาธินิมิตฺตํ อนุรกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยํฯ

วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีสุ วิเวโก วิราโค นิโรโธติ ตีณิปิ นิพฺพานสฺส นามานิฯ นิพฺพานญฺหิ อุปธิวิเวกตฺตา วิเวโกฯ ตํ อาคมฺม ราคาทโย วิรชฺชนฺตีติ วิราโคฯ นิรุชฺฌนฺตีติ นิโรโธฯ ตสฺมา ‘‘วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทีสุ อารมฺมณวเสน อธิคนฺตพฺพวเสน วา นิพฺพานนิสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ โวสฺสคฺคปริณามินฺติ เอตฺถ ทฺเว โวสฺสคฺคา ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จฯ ตตฺถ วิปสฺสนา ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคฯ มคฺโค อารมฺมณวเสน นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคฯ ตสฺมา โวสฺสคฺคปริณามินฺติ ยถา ภาวิยมาโน สติสมฺโพชฺฌงฺโค โวสฺสคฺคตฺถาย ปริณมติ, วิปสฺสนาภาวญฺจ มคฺคภาวญฺจ ปาปุณาติ, เอวํ ภาเวตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

ภทฺรกนฺติ ภทฺทกํฯ สมาธินิมิตฺตํ วุจฺจติ อฏฺฐิกสญฺญาทิวเสน อธิคโต สมาธิเยวฯ อนุรกฺขตีติ สมาธิปริพนฺธกธมฺเม ราคโทสโมเห โสเธนฺโต รกฺขติฯ เอตฺถ จ อฏฺฐิกสญฺญาทิกา ปญฺเจว สญฺญา วุตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ทสปิ อสุภานิ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิฯ เตสํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตเยวฯ

ธมฺเม ญาณนฺติ เอกปฏิเวธวเสน จตุสจฺจธมฺเม ญาณํ จตุสจฺจพฺภนฺตเร นิโรธสจฺเจ ธมฺเม ญาณญฺจ ฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ ธมฺเม ญาณํ? จตูสุ มคฺเคสุ จตูสุ ผเลสุ ญาณ’’นฺติ (วิภ. 796)ฯ อนฺวเย ญาณนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ยถา อิทานิ, เอวํ อตีเตปิ อนาคเตปิ อิเมว ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, อยเมว ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อยเมว นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, อยเมว มคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ ตสฺส ญาณสฺส อนุคติยํ ญาณํฯ เตนาห – ‘‘โส อิมินา ธมฺเมน ญาเตน ทิฏฺเฐน ปตฺเตน วิทิเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน นยํ เนตี’’ติฯ

ปริเย ญาณนฺติ ปเรสํ จิตฺตปริจฺเฉเท ญาณํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ ปริเย ญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ชานาตี’’ติ (วิภ. 796) วิตฺถาเรตพฺพํฯ ฐเปตฺวา ปน อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อวเสสํ สมฺมุติญาณํ นามฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ สมฺมุติญาณํ? ฐเปตฺวา ธมฺเม ญาณํ ฐเปตฺวา อนฺวเย ญาณํ ฐเปตฺวา ปริจฺเฉเท ญาณํ อวเสสํ สมฺมุติญาณ’’นฺติ (วิภ. 796)ฯ

ทุกฺเข ญาณาทีหิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ กถิตํฯ ตตฺถ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ทฺเว วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏฯ ทฺวีสุ สจฺเจสุ อาจริยสนฺติเก ปริยตฺติํ อุคฺคเหตฺวา กมฺมํ กโรติ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ ‘‘นิโรธสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ สวนวเสน กมฺมํ กโรติฯ ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ วฏฺฏติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธ วฏฺฏติฯ ตีณิ กิจฺจวเสน ปฏิวิชฺฌติ, เอกํ อารมฺมณวเสนฯ ทฺเว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, ทฺเว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิฯ

โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา

[311] โสตาปตฺติยงฺคานีติ โสตาปตฺติยา องฺคานิ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลาภการณานีติ อตฺโถฯ สปฺปุริสสํเสโวติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อุปสงฺกมิตฺวา เสวนํฯ สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ สปฺปายสฺส เตปิฏกธมฺมสฺส สวนํฯ โยนิโสมนสิกาโรติ อนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโรฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํฯ

อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทนฯ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิฯ ผลธาตุอาหารจตุกฺกานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ อปิเจตฺถ ลูขปณีตวตฺถุวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ วิญฺญาณํ เอตาสุ ติฏฺฐตีติ วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อารมฺมณฏฺฐิติวเสเนตํ วุตฺตํฯ รูปูปายนฺติ รูปํ อุปคตํ หุตฺวาฯ ปญฺจโวการภวสฺมิญฺหิ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ รูปารมฺมณนฺติ รูปกฺขนฺธโคจรํ รูปปติฏฺฐิตํ หุตฺวาฯ